Ethische reflectie door middel van ontwerp

Waarom ontwerp niet neutraal is

De technologie die we ontwerpen is niet neutraal. Nieuwe producten en processen die we in de wereld brengen, bepalen de manier waarop we deze zien, net zoals de manier waarop we de wereld zien, bepaalt hoe we nieuwe producten ontwerpen. Neem het meest voorkomende voorbeeld van de smartphone: het heeft onze ervaringen en onze sociale interacties veranderd en deze verandering heeft nu een continue impact op de apps die we ontwikkelen en op de nieuwe functionaliteiten die we verlangen. In de jaren '90 hadden we nog geen weersverwachtingsapplicatie, en nu verlaten we het huis niet meer zonder te controleren wanneer het gaat regenen.

Technologie is tegenwoordig aanwezig in onze kantoren, in onze huizen, in onze zakken en nu hebben we het ook overal in onze steden. Veel steden over de hele wereld willen 'slim' worden en een groot netwerk van sensoren en intelligente systemen implementeren om stedelijke problemen zoals vervuiling, verkeersopstoppingen of criminaliteit aan te pakken. Bij het bespreken van grote technologische projecten zoals slimme steden, mag de rol van het ontwerp niet worden verwaarloosd. Het is essentieel dat men zich bewust is van het feit dat bij het ontwerpen van nieuwe producten of diensten bepaalde waarden, culturele perspectieven of vooroordelen in het ontwerp worden opgenomen. Dit helpt ons te begrijpen dat slimme stadssensoren en -gegevens meer zijn dan alleen maar technische hulpmiddelen die het bestuur van de stad ondersteunen. Ze laten de dominante cultuur zien - bijvoorbeeld de nadruk op slimme parkeerapps onderstrepen de dominante autocultuur die in Nederlandse steden bestaat, - reproduceren of versterken zelfs bestaande vooroordelen - bijvoorbeeld profilering of andere vormen van datagestuurd beleid die zich richten op specifieke groepen - of benadrukken overheersende waarden - bijvoorbeeld de mate waarin sensoren worden ingezet voor duurzaamheid of andere doeleinden.

Het anticiperen van de impact van ontwerp

Maar hoe kunnen we deze rol van ontwerp bespreekbaar maken? Is er een manier om te anticiperen op de effecten van de diensten en producten die we ontwerpen naast hun beoogde functionaliteit? Kunnen we bijvoorbeeld anticiperen op de manier waarop slimme stadstechnologie bepaalde groepen van de maatschappij mogelijk uitsluit of op het effect dat het zou kunnen hebben op onze autonomie of vrijheid? Daarvoor hebben we een kritische en ethische houding nodig, en, heel belangrijk, de kracht van ontwerp om de invloed van technologie op ons gedrag en de wereld om ons heen voor te kunnen stellen.
 
Om een kritische en ethische houding aan te nemen ten aanzien van de impact van technologie op de samenleving, kunnen we profiteren van theoretische inzichten uit de filosofie. Filosofie moedigt ons aan om vraagtekens te zetten bij, en na te denken over hoe technologie het begrip van onszelf, onze interacties en de grotere wereld om ons heen beïnvloedt. Deze kennis en inzichten over hedendaagse mens-technologie verhoudingen kan ons begeleiden bij het opstellen van toekomstscenario's en bij het anticiperen op de impact van het ontwerp. Echter, zoals professor Peter Paul Verbeek het stelt: Geen ethiek zonder verbeelding. Het nemen van verantwoordelijkheid voor de steden die we ontwerpen vereist anticipatie op de manieren waarop slimme stadstechnologieën invloed hebben op mensen, sociale praktijken en maatschappelijke structuren. Hoe kunnen we ons voorstellen dat ze ons gedrag, onze sociale interacties en de relaties tussen burgers en overheden kunnen beïnvloeden?' (pagina 29 van het 'Futuring the smart city’ boek, dat we na de DDW19 schreven).

Om deze laatste vraag te beantwoorden, gaan we terug naar ontwerp. De ontwerpdiscipline zelf kan ons begeleiden bij het anticiperen op toekomstige scenario's en de potentiële impact van wat we in het hier en nu creëren. Hoewel dit als een soort van inception kan klinken, kan design ons echt helpen om nieuwe mogelijkheden te openen; het kan onze verbeelding prikkelen en ons helpen om na te denken over verwachte of onverwachte resultaten. Nieuwe methodes in ontwerp zoals bijvoorbeeld Speculative Design van Dunny & Raby en Experiential Futures van Stuart Candy stimuleren een dergelijke verbeelding die verder gaat dan het ontwerp zelf. Ze vragen zich af in welke context het ontwerp zal bestaan, en wat de effecten van het ontwerp op die context zouden kunnen zijn. Door kleine stukjes van een mogelijke toekomst te ervaren, worden we aangemoedigd om na te denken over de impact en de wenselijkheid van zo'n toekomst.

Verantwoord slimme stadsontwerp

In ons onderzoek naar verantwoorde slimme steden, hanteren we een interdisciplinaire benadering van het ontwerp van smart cities: door de theoretische inzichten uit de filosofie over mens-technologie relaties te combineren met de co-creatie-inspanningen die centraal staan in mensgericht ontwerp, werken we aan een verantwoord smart city design. Om ethische reflectie te stimuleren ontwerpen we verschillende (samenwerkings)instrumenten die helpen om na te denken over waarden in het ontwerp, veranderende waarden en andere effecten op de samenleving.

Een van de inspanningen om co-creatie, verbeelding, ethiek en design samen te brengen was het 'Journalist of the Future City'-kaartspel, dat we op DDW19 presenteerden. Meer over dit spel en de resultaten die we tijdens DDW19 verzamelden in onze volgende post. Binnenkort meer!

Deze blog is geschreven door: Anouk Geenen, Julieta Matos Castaño.

Onderzoeksteam

Universiteit Twente: prof. Mascha van der Voort, prof. Peter Paul Verbeek, dr. Julieta Matos Castaño, Anouk Geenen

Universiteit Utrecht: dr. Michiel de Lange, dr. Corelia Baibarac-Duignan

Acknowledgement: Dit werk is onderdeel van het onderzoeksprogramma Designing for Controversies in Responsible Smart Cities met projectnummer CISC.CC.012, dat (deels) wordt gefinancierd door de Nederlandse Onderzoeksraad (NWO). Wij danken onze projectpartners (Aerovision, Design Innovation Group, Future City Foundation, Marxman, Gemeente Amersfoort en Universiteit Utrecht) voor hun waardevolle bijdragen aan dit onderzoeksproject.